گفتگوی چهارجانبه

در سال پنجاه و پنج جلسه‌ای برای دانشجویان تشکیل می‌شود که ظاهراً بحث از پیش آماده‌ای ندارد. دکتر شریعتی در ابتدای جلسه بحثی از ماهیت اجتماعی اسلام را پیش می‌کشد و در ادامه هر یک از سخنرانان دیگر نظرات خود را بیان می‌کنند. حال و هوای تفکر در رابطه با اسلام، توصیفی از اوضاع دانشجویان مسلمان پیش از انقلاب و آرا و عقاید هر یک از این متفکران همه جزو مواردی هستند که آشنایی با آن‌ها از محتوای کتاب مهم‌تر است. کتاب بسیار نحیف و کم‌حجم است و به‌روانی خوانده می‌شود اگر که بخواهید قدری با پیشینه‌‌ی فکری هر یک از این چهار متفکر و یا تاریخ انقلاب آشنا شوید.

تکثیر تأسف‌انگیز پدربزرگ

صبح یک روز معمولی، پدربزرگم دیگر از خواب بلند نشد، چنان آرام و موقر در وسط بزرگترین و نورگیرترین اتاق خانه به پشت خوابیده بود که گمان می‌کردیم پیرمرد هوس کرده است بی‌توجه به همه‌ی سروصداها قدری از چرت صبحگاهیش بیشتر لذت ببرد. هنوز هم یادآوری آن صحنه بیشتر از حزن و اندوه، موجی از غبطه‌ی بغض‌آلود را برایم به همراه دارد که چه باشکوه آرام گرفت. من اما که بیشترین نفرت زندگیم خیره‌شدن به قطرات بی‌امان سِرُم از زیر بود که کی تمام می‌شود و کی از این عذاب آسوده می‌شوم همواره می‌ترسیدم از روزی که در زیر تقلای لوله‌ها و دستگاه‌ها به زندگی التماس کنم و کاش عنان این حادثه تلخ در دستان خودم بود نه در دستان میراث‌خوارانی که از سر دلسوزی یا فرار از ملامت مردم، مرا به بیمارستان می‌سپرند. تکثیر تأسف انگیز پدر بزرگ حکایتی بی مثال و تمام‌نشدنی از هراسی است که بی‌گمان با آن روبه‌رو خواهیم شد.

داغ ننگ

دو شخصیت اصلی این رمان بار طاقت‌فرسای گناهی مشترک را بر دوش می‌کشند، یکی بر آیین صلیبیان رسوا می‌شود و سنگینی نگاه‌های کوچه و بازار را بر جان می‌خرد و دیگری گناهش را در لفافه‌ای از ریا می‌پیچد و خون‌دل می‌خورد از تحسین‌هایی که نمی‌دانند نثار که می‌شوند و من هر دوی این‌ها را عمیقاً دوست دارم برای گناهی که ذلت غرور را از اعماق وجودشان برکند و در چشمان رهگذرانی ملامت‌گر و کینه‌توز قرار داد، گناهی که بار دیگر نشان داد که لئیم‌ها – به‌سان کفتاران – تنها بر لاشه‌ی بی‌آبرویی دگران، آبرو می‌خرند و برتری‌جویی می‌کنند.

شازده کوچولو

چقدر ظالمانه است وقتی شازده‌کوچولو این کتاب بزرگ و مقدس را آدم‌بزرگی به آدم‌بزرگ‌های دیگر معرفی می‌کند. کاش می‌توانستم به تمام کودکان وطنم این کتاب را هدیه دهم و از آن‌ها بخواهم بارها و بارها آن را بخوانند و آن‌قدر بخوانند تا مطمئن شوند که دیگر مانند نسل‌های گذشته‌شان بزرگ نمی‌شوند، در تمجید از این کتاب سترگ نه به دنبال ادای دین خود که در آرزوی تبلیغ کتابی هستم که ژرف‌ترین صفات عالی وجودم را از زیر خروارها خاک دوران بزرگی بیرون کشیده است و اگر این توصیف در شما کارگر نمی‌افتد، عجیب نیست چون شما هم آدم‌بزرگی مثل من هستید.

مرشد و مارگریتا

مرشد و مارگریتا یک کودتا است، کودتایی ادبی علیه خفقان فکری و دینی روسیه‌ی تاریک استالینی، کودتایی مذهبی علیه طغیان شهوت خودشیفتگی و خداستیزی و کودتایی عاشقانه علیه تمام هوس‌هایی که میان عاشق و معشوق حائل می‌شوند. داستان سفر پرماجرای ابلیس به مسکو نه یک مانور غلبه‌ی ماورا بر ماده که روایتی موزون از رستگاری است. رستگاری حاکمی که علی‌رغم تمایلش خورشید را به صلیب کشید و رستگاری ستایشگری که به‌جرم ثنای محبوبش، به‌قدری آماج بیهودگی‌ها قرار گرفت که به وادی جنون کشیده شد.

گزارش یک مرگ

گزارش یک مرگ، توصیفی زیبا و حیرت‌انگیز و بسیار واقعی از قتل یک جوان است، قتلی که قاتلان آن در شهر دوره می‌افتند و به همه می‌گویند که می‌خواهند جوانک را بکشند. علت این جنون و افسارگسیختگی از سر صبح دهان‌به‌دهان در شهر پیچیده است، همه‌ی شهر می‌دانند. خیلی‌ها می‌کوشند تا به مقتول اخطار دهند که دو برادر با چاقوهای خوک‌کشی در کمینش نشسته‌اند و علی‌رغم این باز هم سانتیاگوناصر کشته می‌شود. مقتولی که شاید بی‌خبرترین فرد از جرم خویش است. گناهکار بودن یا نبودن سانتیاگوناصر چیزی نیست که از ظاهر عبارات این گزارش معلوم گردد، او راز این ماجرا را با خود به گور می‌برد.

قمارباز

چرخ‌بخت بی‌شباهت به چرخ زندگی نیست، هر دو می‌توانند در ثانیه‌ای یکی را به خاک سیاه بنشانند و دیگری را ثروتمند کنند، هر دو می‌توانند، چشمان پر از ولع یک انسان را به خود خیره کنند تا به میل خودشان سرنوشتش را به بازی بگیرند، هر دو می‌توانند به یک مرد بیاموزند که بی‌قانون‌ترین و سرکش‌ترین پدیده‌ی خلقتند و سرانجام هر دو به‌خوبی درس آزادگی می‌دهند، درس آن که زندگی چیزی به جز همین امید بستن‌ها و دل‌کندن‌ها نیست. قمارباز داستان غریبه‌ای نیست، داستان زندگی یکی مثل ماست وقتی‌که با همه‌ی وجود می‌خواهیم که سر به تن این زندگی نباشد و حاضریم پاک‌بازیمان را ثابت کنیم. این نقطه درست همان‌جایی است که قمار را برده‌ایم.  

گفت و گوهای اوریانا فالاچی

گفت‌و‌گوهای فالاچی با چند تن از مشهورترین رهبران جهان، مکالمه‌هایی جنجالی، چالش برانگیز و بعضاً متهورانه است. بدون شک قهرمان این کتاب فالاچی است زمانی‌که رو‌به‌روی شارون می‌نشیند و او را بابت کودک‌کشی‌هایش محکوم می‌کند و یا وقتی‌که با شجاعت قذافی را در چادر خودش به دیکتاتوری متهم می‌کند. مصاحبه‌های او با محمدرضا پهلوی، بازرگان و امام خمینی نمایانگر بخشی از تاریخ ایران در سال‌های ملتهب انقلاب است، مصاحبه‌هایی که اصل بی‌باکی و بی‌آلایشی در آن‌ها موج می‌زند، فالاچی حرف اضافی نمی‌زند، یک‌راست می‌رود سراغ همان حرف‌هایی که انتظار شنیدنش را می‌کشیم و حرف‌های طرف مقابلش را با دلیل و سند و بدون ملاحظه‌ای رد می‌کند. مصاحبه‌های او با لخ‌والسا و راکووسکی هم جذاب می‌شود اگر پیش از مطالعه کتاب، قدری در رابطه با تاریخ لهستان مطالعه کنید. درمجموع گرچه عقاید و تفکرات فالاچی با ما متفاوت و گاهی متضاد است اما جرأت و صراحت او در این عصر مصاحبه‌های تصنعی، ستودنی است.

هویت

فصل مشترک تمام کارهایی که یک انسان در زندگیش می‌کند، دیده‌شدن است. مطمئن باشید که هیچ عبارت دیگری نمی‌تواند این حجم از امور متفرق را ذیل یک عنوان کلی جمع کند. انسان‌ها همه کار می‌کنند که یا دیده شوند و یا کارشان به چشم آید، آن‌ها حتی در خالص‌ترین لحظات عبادتشان هم امید دارند که توسط خدا دیده می‌شوند و تنهایی و یأس نیز درست همان جاهایی هستند که یا اصلاً دیده نمی‌شوند و یا به اندازه‌ی کافی دیده نمی‌شوند. نقش‌اول این رمان، روزی به‌خود می‌آید که دیگر مانند سابق دیده نمی‌شود و این فکر سرانجام زندگی او را می‌بلعد. گفت‌و‌گوهای عمیق و فلسفی داستان به‌مراتب از پایان گنگ و کافکایی آن لذت‌بخش‌تر است و می‌تواند ولو برای ساعاتی ذهن آدمیزاد را به خودش مشغول کند. 

قصه ها

تو آن‌جا بودی، تو درست وسط آن معرکه‌ای بودی که تصاویرش دیگر حکم میان‌برنامه‌های اخبار ما را داشت. تو آن‌جا با تمام وجودت زندگی می‌کردی و من این‌جا چشم می‌دوختم به یک گنبد طلایی و مشتی تصاویر خشک و تکراری، تو آن‌جا تفنگ دست می‌گرفتی و من چه کار می‌توانستم بکنم؟ چه کار می‌توانستم بکنم جز این‌که سالی یک روز در خیابان‌های امن شهرم برایت شعار بدهم. برای همین است که در ماشین تو بمب می‌گذارند و من را به حال خودم رها می‌کنند. راستی تو چه ارتباطی به من داری؟ مهم نیست، مهم آن است که تو درست آن‌جایی بودی که باید باشی و من هم درست در سر جایم هستم. خیالت از سرزمینت آسوده باشد غسّان، همه‌چیز سر جای خودش است.